Gözleri kör edici bembeyaz bir sahne ile açılan Nuri Bilge Ceylan’ın son filmi Kuru Otlar Üstüne (2023), etrafı bantlanmış bir belleğin iki mevsimine odaklanıyor: Kış ve yaz. Film boyunca bu belleğin daha çok kış bölgesine tanıklık ettiğimiz Kuru Otlar Üstüne, insanlığın birbirine olan kayıtsızlığının komedyasını sunuyor. İnsan yapısının karmaşıklığını sosyal adaletsizliğin hiyerarşisine göre şekillendiren film, zamanın toplumunu bir kişisel hesaplaşma teması altında çerçeveliyor. Durmadan yağan karın etrafında erimekte olan umutlar, etrafta uluyan rüzgarların yankısı film boyunca ağırlığını hissettiriyor. Erzurum bölgesinde geçen film, her ne kadar prodüksiyon aşamasında çeşitli mekânların toplamını oluştursa da Kuru Otlar Üstüne, Anadolu yelpazesinin ardında adeta unutulmuş bir kış estetiği vaat ediyor. Yönetmenin bu dokuzuncu uzun metrajı, bu yıl 76. Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye (Palme d’or) için yarışıyor. Mekânın izole edilmiş güzelliği ile karlı bir panoramada öfkenin ve arzunun sınırlarında gezinen Kuru Otlar Üstüne, dinamik bağlamsal sahneleri ile, oluşturduğu erotizm üçgeni ve ön plana çıkan derin, uzun diyaloglarıyla felsefi açıdan tüm entelektüel potansiyelini kullanan bir yapım.
Kaygının Dayanılmaz Ağırlığı
Fotoğraf ve portre çalışmalarının hatırı sayılır bir ağırlığa sahip olduğu film boyunca fotoğraf kareleri düzleminde karşılaştığımız tüm çehreler bir anlamda filmin karakter odaklı temasını geliştiriyor. Senaryosu Ebru Ceylan, Nuri Bilge Ceylan ve Akın Aksu tarafından yazılan filmde bazı günlüklerden de faydalanılmış. Bu da filmin anlatım derinliğini genişleterek onun kendi özellikli büyüsünü beslemiş. Filmin çekimlerinin nerede olacağına dair uzun süre araştırma ve geziler yapan Nuri Bilge Ceylan, Cannes’daki basın toplantısında film için en uygun yerin Erzurum olduğunu belirtti. Erzurum’un Karayazı ilçesinin görece ücra köylerinde çekimi yapılan Kuru Otlar Üstüne’nin her sahnesi başka bir köyden çeşitli yansımalar taşıyor. Filmin özellikle ilk kısmında bir ağırlık oluşturan okulun içi ve çevresinin tamamen farklı yerlerde çekilmesi, filmin kompozisyonuyla uyumlu, William Wordsworth’ün (I Wandered Lonely as a Cloud, 1804) veya Bertolt Brecht’in (Erinnerung an die Marie A. / 1920) şiirlerini anımsatırcasına gecenin içinde kalmış tek bulutu yalnız bırakmayan bir leitmotiv yaratıyor. Kuru Otlar Üstüne ile sinemanın tüm derinliğini teknik anlamda kullanma yoluna giden Nuri Bilge Ceylan, çekimlerde yer alan okulun içindeki koridorlar dahil olmak üzere her mekânı farklı yerlerde çekerek birbirine uzak kalan mekânları anlatı bağlamında birbirine yakınlaştırmış.
Mesafelerin Yıkımı, Karakterlerin Yaratımı
76. Cannes Film Festivali’nin basın toplantısında, yarattığı karakterlerin karanlık tarafına ilgi duyduğunu belirten Nuri Bilge Ceylan, karakterlerin en karanlık yanının bile sıradan duygularımıza ait olduğunun altını çizdi. Filmin ana karakterlerinden biri olan Samet’in (Deniz Celiloğlu) üstlenmiş olduğu rol Kuru Otlar Üstüne’nin en “karanlık” karakterini yansıtırken rolün aynı zamanda en beylik duygulara hizmet etmesi filmin doğal alanına hepimizin tanıdığı, tattığı anları yerleştiriyor. Deniz Celiloğlu’nun Samet karakteri üzerinden dile getirdiği en dikkat çekici söz olan “Onu anlamaya çalışırken farklı hissettiğim duygular vardı” ifadesi, Samet’in hem kendi içinde hem de filmin her sekansında farklı, giderek gelişen bir yüzünün/karakterinin olduğunu gösteriyor. Filmde Samet’in açılmasını sağlayan ise Nuray (Merve Dizdar) karakterinin varlığı oluyor. Yer yer oldukça didaktik diyaloglara sahip olan ikilinin kendi aralarında paylaştığı anlar Samet karakterinin, izleyici bakış açısı etrafında giderek büyümesini sağlıyor. Celiloğlu’nun Samet karakterini senaryoda okuduktan sonra aklında canlandırdığı ile sahneler gelişirken oynadığı karakter arasında farklılıkların çıktığını ve her sahnede Samet karakterinin onunla büyüdüğünü göz önüne alacak olursak karakterler arasındaki doğal iletişimin filmin her karesine sindiğini söyleyebiliriz.
Son Derece Cömert Bir Anlatım
Filmin senaryo ekibinde yer alan Akın Aksu’nun daha önce öğretmen olarak Doğu’ya atanması ve orada geçirdiği üç yıl boyunca aldığı notlar çerçevesinde de filmin bel kemiğinin oluşması bir anlamda hikâyenin anlatımını iki bakış açısına bölerken, aynı zamanda organik bir kompozisyon oluşmasına da yardımcı oluyor. Biçem bağlamında, toplamda 3 saat 17 dakika süren filmin anlatımının iki kompozisyona bölünerek aktarılması da dikkat çekici bir nokta. Filmin ilk kısmında izleyici olarak kendimizi dört yanı karlarla kaplı bir okulda bulurken diğer kısmında ise okul artık Samet karakterinin kendi gerçekliğini keşfedişinde bir köprü olarak karşımıza çıkıyor. İlk kısımda Sevim (Ece Bağcı) karakteri, Samet karakterinin açığa çıkmasında elinde meşale tutarken diğer kısımda bu meşale Nuray aracılığıyla el değiştiriyor.
Opak Olmayan bir Hikâye
Filmdeki anlatım biçimlerinin birbirini besliyor oluşu filmin kompozisyonuna hiçbir şekilde saydamlık kazandırmıyor. Bu şekilde filmin ikiye bölünmüş anlatımı bir yanda edebi niteliği temsil ederken diğer yanda ise gözlemci anlatıcılığını koruyor. Nuri Bilge Ceylan, filmin Cannes’daki basın toplantısında, montajda birçok değişiklik yaptığını ve film için kullanılan güncelerin, notların üç seneyi kapsadığını açıklarken, filmi yapmasına sebep olan detayların ise film içinde hiçbir düzeyde yer almadığının altını çizdi. Bu şekilde geriye kalan anlatının tortu olarak filmde yer alması, filmin sürükleyici yanını oluşturan bir etmen olarak kendisini gösteriyor. Bireysel başarısızlık, kalp kırıklığı, umutsuzluk gibi duygusal durumlar filmin iç karartıcı yapısını beslerken diğer yandan onları anlamak için benzer duygulara maruz kalmamız gerekmediğini de gösteriyor.
Gerçeklik ile Hayal Arasındaki Bulanıklık
Nuri Bilge Ceylan filmlerine en derin şekilde sinen gerçekçilik, Kuru Otlar Üstüne ile zincirlerini kırıyor. Filmin ikinci yarısında ortaya çıkan bir prodüksiyon oyunu, bir anlamda izleyiciyi teatral alana çeken bir atmosfer yaratıyor. Filmin en sürpriz yanına sahip olan bu sahne, orijinal ile orijinal olmayan anlatıyı aynı anda izleyiciye sunuyor. Samet karakterinin bir anda bir odadan geçip film setine girerek mekân değiştirmesi ve daha sonra hiçbir şey olmamış gibi tekrar karakterini oynamaya devam etmesi Kuru Otlar Üstüne’nin biçimsel düzlemde en zengin sahnelerinden birini açığa çıkarıyor. Bu sahnede Samet karakteri her ne kadar çekim stüdyosunun içine geçiş yapsa da, hayata geçirilen karakter hiçbir zaman Deniz Celiloğlu’nu yalnız bırakmıyor. Öte yandan aynalar aracılığıyla kırılan dördüncü duvar etkisi de yine Samet karakterinin Deniz Celiloğlu’nun bedenine sımsıkı sarıldığını gösteriyor. Tamamen karakter odaklı bir film olan Kuru Otlar Üstüne’de gerçeklik ile anlatımın kırılmasını sağlayarak Nuri Bilge Ceylan, kendi sinema külliyatına farklı bir kapı aralıyor.
Paralel yaşam fantezileri, kendinden (bilmeden) nefret etme, gerçeklik ile kurgu arasındaki zihinsel sınırların bulanıklaşması, karakterler arasındaki bağ etrafında narsist bir yetersizlik duygusu da yaratıyor. Basın toplantısında, stüdyo sahnesinin yaratılma aşamasında üç farklı yerde çekim yaptıklarını ekleyen Nuri Bilge Ceylan, başlangıçta bu çekim fikrinin senaryoda yer almadığını, küçük bir not olarak dahi yazıya geçirilmediğini söyledi. Üç çekimden sadece birini kullanmayı tercih eden yönetmen, filme eklediği bu unsurun yabancılaştırma etkisini kullanmak yerine, bu teknik ara geçişle filme belli bir armoni katma yoluna gitmiş. Bu durumun, büyük ihtimalle Deniz Celiloğlu’nun canlandırdığı karakteri, adeta derisinin altında yoğun bir şekilde hissediyor olmasıyla bağlantısı var. Önceki filmlerinde stüdyo çekimlerini kullandığını dile getiren Ceylan, stüdyo çekiminin verdiği gerçeklik algısına değinerek “gerçekliği unutuş” durumuna da parmak bastı. Filme eklenen bu sahnenin, anlatının kompozisyonunda oluşan duyguyu da kırdığını ve filme bir virgül eklediğini söyleyebiliriz. Bu anlamda Kuru Otlar Üstüne, bu stüdyo sahnesi ile Charlie Kaufman’ın Synecdoche, New York (2008) filmini de akıllara getiriyor.
Hastalık Bizi Yiyip Bitirirken, “Şöyle bir Uzanıp Ölmek”
Gerçeklikten yükselen bir rüyanın auramıza sarılışına tanık olduğumuz film, Kenan (Musab Ekici), Samet, Nuray ve Sevim dörtlüsü arasında ilerlerken izleyiciye dokunduğu tüm duygu yansımalarıyla var olanın ötesinde yaşanılabilir bir dünya kurma üzerine düşündürüyor. İnsan ilişkileri düzleminde somutluk ve özgünlük adına yaklaşımı, yönetmenin önceki filmlerine göre daha rahatsız edici olan Kuru Otlar Üstüne, sırtını mizantropik olanın kendi egoist yanıyla yüzleşmesine yaslıyor.
